Hoofdstuk 8 : Communisme in China
Na het einde van de koude oorlog leek de strijd met het communisme gestreden. In die geest van euforie besloot het Westen om ook China niet langer als ideologische tegenstander te beschouwen, maar als een veelbelovende economische partner.
​
De Chinezen hadden echter al die jaren aandachtig en geduldig van aan de zijlijn toegekeken. Zij begrepen dat het grauwe, grijze communisme van de Sovjet-Unie en de Oostbloklanden niet meer zou werken, en ze kozen voor een andere aanpak: Sinds de val van de Berlijnse Muur hebben de Chinese machthebbers zich gepresenteerd als hervormers die aansluiting zochten bij ‘onze wereld’. Ze speelden het spel erg slim, trokken glimmende maatpakken aan, importeerden BMW’s en Mercedessen, en wekten zo de indruk dat ze het westerse model begonnen over te nemen. Tegelijkertijd gingen de westerse landen ervan uit dat economische integratie en handel vanzelf zouden leiden tot politieke hervormingen in China … ze hadden het mis.
​
Rode terreur
Als we de geschiedenis van het communistische China overlopen kunnen we alleen maar vaststellen dat China tot op de dag van vandaag nooit enige intentie heeft gehad te democratiseren. De overgang van Leninisme via Stalinisme naar Maoïsme bracht een steeds radicaler wordende marxistische ideologie voort, en ook al werden er de afgelopen descennia vanuit Peking diepgaande hervormingen doorgevoerd, is de ideologische koers van de CCP in feite steeds onveranderd gebleven.
Mao stelde ooit dat, om het volk onder controle te houden, de Culturele Revolutie “op geregelde tijdstippen moest worden herhaald”. Hij noemde het herhaaldelijk gebruik van geweld een “belangrijk middel voor de CCP om het Chinese volk te blijven overheersen.”
Sinds de periode van Mao lijkt het wel alsof men deze strategie letterlijk heeft toegepast. Met intervallen van ongeveer tien jaar volgde de ene golf van onderdrukking op de andere en het doel was steeds hetzelfde: absolute controle over wat het volk deed, dacht en geloofde.
Deze terugkerende golven van onderdrukking begonnen al vrijwel onmiddellijk nadat de Chinese Communistische Partij eind jaren ‘40 de macht in handen kreeg.
​
Eind jaren ‘50 startte Mao zijn eerste grote campagne: de Grote Sprong Voorwaarts (1958–1961). Maar door wanbeheer, overhaaste hervormingen, mislukte oogsten en valse rapportages resulteerde deze campagne in de grootste hongersnood ooit, in de hele geschiedenis va de mensheid — met naar schatting dertig tot veertig miljoen dodelijke slachtoffers tot gevolg.
​
Tien jaar later, eind jaren ’60, lanceerde Mao zijn tweede grote campagne: de Grote Culturele Revolutie (1966–1976). Het was een radicale poging om een ‘permanente revolutie’ af te dwingen — een kernidee binnen het maoïsme — en het resulteerde in een catastrofe, niet alleen voor de Chinese cultuur, maar vooral ook opnieuw voor het Chinese volk, met opnieuw miljoenen dodelijke slachtoffers tot gevolg.
Eind jaren ’70 volgde de invoering van de eenkindpolitiek (1979), een strikte maatregel voor bevolkingscontrole opgelegd door de CCP waaraan iedereen zich moest houden. Overtreders werden gestraft met torenhoge boetes, loonbeslag, sociale druk, publieke vernedering, gedwongen sterilisaties en gedwongen abortussen — soms zelfs tot in de achtste of negende maand van de zwangerschap. Sinds 1979 zouden in China honderden miljoenen abortussen onder dwang zijn uitgevoerd. Daarnaast heeft deze grootschalige ‘strijd tegen de natuur’ geleid tot ernstige sociale, demografische en ethische problemen die China tot op de dag van vandaag ondervindt. In 2020 waren er in China bijvoorbeeld zo’n 30 miljoen meer mannen dan vrouwen, en ook de vergrijzing is inmiddels uitgegroeid tot een diepgaand maatschappelijk probleem.
​
Exact tien jaar later, in 1989, werd de wereld getuige van een volgende tragedie in de moderne Chinese geschiedenis, toen meer dan een miljoen mensen zich verzamelden op het Tiananmenplein in Peking om te protesteren. Het ging vooral om studenten, die opstonden tegen corruptie en pleitten voor meer openheid, persvrijheid en hervormingen. Sommigen vroegen de CCP openlijk om de fouten uit het verleden te erkennen, en durfden zelfs te dromen van een weg naar democratie.
11989 was trouwens hetzelfde jaar waarin in Berlijn duizenden mensen zich verzamelden aan de Berlijnse Muur, in een massale uiting van hun verlangen naar vrijheid en de hereniging van Oost- en West-Duitsland. Voor de ogen van de wereld voltrok zich een gebeurtenis die bijna niemand had voorzien: in een paar dagen tijd brokkelde het ijzeren symbool van de Koude Oorlog af. Wat decennialang onaantastbaar had geleken, viel onverwacht snel uiteen. Heel even leek het alsof het communisme wereldwijd op instorten stond en een nieuw tijdperk van vrijheid en hoop aanbrak.
In Berlijn werd de val van de Muur een groot volksfeest, maar in Peking liep het helemaal anders. De studenten maakten duidelijk dat ze het Tiananmenplein niet zomaar zouden verlaten, maar de partijleiding had er al snel genoeg van. Deng Xiaoping, de opvolger van Mao, kondigde de staat van beleg af en de sfeer werd erg gespannen. Op de avond van 4 juni 1989 gebeurde vervolgens wat niemand had verwacht: legertroepen trokken naar het plein, en de wereld keek verbijsterd toe toen de soldaten totaal onverwacht het vuur openden op de ongewapende demonstranten.
Wat begon als een manifestatie van hoop op verandering, eindigde in een bloedbad dat — door de aanwezigheid van buitenlandse media — door vrijwel de hele wereld rechtstreeks kon worden meegevolgd. Het exacte dodental blijft onzeker. Het Rode Kruis schatte het aantal slachtoffers op minstens 3000, terwijl recent vrijgegeven documenten van de Britse ambassade spreken van meer dan 10.000 doden.
Tussen de regels...
Westerse media in Peking tijdens de studentenprotesten
De Tiananmenprotesten begonnen op 15 april 1989 na de dood van Hu Yaobang. Hij was één van de weinige uitgesproken liberale hervormers binnen de Chinese Communistische Partij.
​
Wat begon als een herdenkingsplechtigheid op het Tiananmenplein, groeide geleidelijk aan uit tot massale studentenprotesten. Begin mei waren het ondertussen meer dan een miljoen mensen die zich op het plein hadden verzameld in een sfeer van hoop, vreugde en het verlangen naar politieke verandering.
Maar in de Chinese staatsmedia werd het protest vanaf het begin afgeschilderd als een “complot om de CCP omver te werpen.”
Opmerkelijk genoeg was er in die periode een ongewoon grote aanwezigheid van westerse media in Peking. Dat had alles te maken met een geplande historische ontmoeting op 15 mei 1989 tussen Sovjetleider Michail Gorbatsjov en Deng Xiaoping, de toenmalige leider van China. Buitenlandse journalisten hadden speciale toestemming gekregen om deze diplomatieke doorbraak te verslaan. Het ging immers om een eerste topontmoeting tussen China en de Sovjet-Unie sinds de jaren zestig.
Maar door de massale protesten op het plein, verlegden veel journalisten spontaan hun aandacht en de camera’s richtten zich op het Tiananmenplein en de studenten die zich daar hadden verzameld. Dankzij die toevallige samenloop van omstandigheden beschikken we vandaag over ongewoon veel beeldmateriaal van één van de meest beladen momenten uit de moderne Chinese geschiedenis waarbij duizenden mensen omkwamen.
Wat de meeste mensen zich vooral herinneren, is wat er gebeurde op de tweede dag van het neerslaan van de protesten, op 5 juni 1989, toen westerse journalisten in de ochtend vanaf het balkon van hun hotel getuige waren van een opmerkelijk tafereel aan de oostzijde van het Tiananmenplein.
Een jonge man, van wie de identiteit tot op heden onbekend is gebleven, bracht in zijn eentje een colonne tanks tot stilstand. Het leverde hem de bijnaam ‘Tankman’ op. Een van de aanwezige fotojournalisten besefte meteen dat hij getuige was van een scène die de Chinese Communistische Partij koste wat kost uit de wereldpers wilde houden. Hij haalde het filmrolletje uit zijn camera en verstopte het in het waterreservoir van het toilet. Die beslissing bleek al snel de juiste: amper enkele minuten later viel de politie zijn hotelkamer binnen. Het filmrolletje werd niet gevonden — en het leverde een van de meest iconische foto’s van de twintigste eeuw op.
Hiermee werd echter ook meteen duidelijk dat de onderdrukking van alle informatie over het bloedbad op het Tiananmenplein was begonnen. De CCP voerde gedurende de volgende achttien maanden een intensieve politieke campagne om het Chinese volk opnieuw de daver op het lijf te jagen. De partij maakte duidelijk aan het Chinese volk dat het beter was zo snel mogelijk alles te vergeten en het Chinese volk koos opnieuw voor gehoorzaamheid. Achteraf durfden velen zelfs niet meer toe te geven dat ze familieleden hadden die omkwamen bij het bloedbad.
Zo slaagde de CCP erin om elke herinnering aan deze tragedie uit het collectieve geheugen te wissen en het neerslaan van het Tiananmenprotest van 1989 af te doen als ‘het drama dat nooit gebeurde’.
Westerse journalisten, die in het Beijing Hotel aan de oostzijde van het plein verbleven, filmden en fotografeerden het incident vanaf hun hotelbalkons en ramen.
